Τα παραδοσιακά έθιμα του Πάσχα στη Σάμο

Σαμιώτικα παραδοσιακά έθιμα αναβιώνουν στη διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας στο νησί.

Ο Νικόλαος Δημητρίου στο βιβλίο του "Λαογραφικά της Σάμου" (Αθήνα 1983) καταγράφει μία σειρά από έθιμα των παλαιών Σαμιωτών, κάποια από τα οποία επιβιώνουν και στις μέρες μας. Ας δούμε ποια είναι τα παραδοσιακά έθιμα του Πάσχα στη Σάμο:

Μεγάλη Πέμπτη 

Αυτή τη μέρα, οι Σαμιώτισσες βάφουν τα κόκκινα αυγά και ζυμώνουν τις κουλούρες και τις κοσόνες ("κουσόνις" στο σαμιακό ιδίωμα). Η κουλούρα της Λαμπρής γίνεται τόσο μεγάλη όσο το ταψί, έχει τέσσερα αυγά και τέσσερις αϊτούς (σφραγίδες) ή διάφορα πλουμίδια με ζυμάρι. Οι κοσόνες είναι μικρές κουλούρες με σχήμα αυγοειδές. Στις δύο άκρες της μεγάλης ακτίνας βάζουν από ένα αυγό και ενώνουν με στραμπουληχτό κύλινδρο ζυμαριού. Αν έχουν λίγα αυγά, βάζουν ένα κι αν έχουν περίσσια, βάζουν καμιά φορά και τέσσερα. Η μεγάλη κουλούρα είναι για το σπίτι και οι "κουσόνις" για τα παιδιά, τα εγγόνια και τους αναδεξιμιούς ("αδιξίμια" στο σαμιακό ιδίωμα).

Μεγάλη Παρασκευή

Τη Μεγάλη Παρασκευή, κορίτσια και χήρες στολίζουν τον Επιτάφιο (τον "Πιτάφιου" στο σαμιακό ιδίωμα). Όπου είναι δύο ή περισσότερες ενορίες, προσπαθούν να στολίσουν η κάθε μία το δικό της καλύτερα. Τόση είναι η προσπάθεια αυτή και η επιθυμία προτεραιότητας στην περιφορά, ώστε οι ενορίτες πιάνονται και στα χέρια ακόμα.

Στους Μαυρατζαίους στολίζουν τους τάφους, όπως και τη Κυριακή της Ορθοδοξίας. Οι συγγενείς των νεοπεθαμένων κλαίνε και μοιρολογούν σπαρακτικά όπως και την ημέρα της κηδείας. Τέλος ο παπάς μνημονεύει όλους τους πεθαμένους, από τότε που έγινε το χωριό, από ειδικό τετράδιο που κρατάνε οι παπάδες.

Στους Μυτιληνιούς, το Πυθαγόρειο και σε μερικά άλλα χωριά, στολίζουν τους τάφους με τάπητες ("πεύκια") ή χράμια πολύτιμα.

Όλη τη μέρα της Μεγάλης Παρασκευής, γυναίκες κάθε ηλικίας κάθονται μέσα στην εκκλησία και συνοδεύουν ("συνουδεύνι" στο σαμιακό ιδίωμα) τον πεθαμένο Χριστό. Μένουν εκεί ακόμα και παιδάκια του σχολείου, που ψέλνουν τα εγκώμια του Χριστού από βιβλιαράκια. Τόσο αυτά, όσο και τα άλλα, τα μικρότερα, περνούν κάτω από τον "Πιτάφιου" μια μόνο φορά στην είσοδο της εκκλησίας, όταν γυρίσουν από την περιφορά. Τέσσερις γεροί νέοι κρατούν ψηλά τον Επιτάφιο και περνάει από κάτω ο κόσμος.

Το πρωί της Μεγάλης Παρασκευής, προτού σημάνει η εκκλησία, όσοι δεν έχουν δικό τους κατσίκι, πηγαίνουν στα μαντριά και αγοράζουν το κατσίκι του Πάσχα. Άλλοι φυτεύουν στους κήπους τους τα δικά τους λαχανικά την ίδια ώρα.

Προλήψεις της Μεγάλης Εβδομάδας

Στο τέλος κάθε Ευαγγελίου της Μεγάλης Πέμπτης, κάνουν από το κερί της λαμπάδας ένα μικρό σταυρουδάκι. Τα δώδεκα αυτά σταυρουδάκια άλλοι τα κολλούν πίσω από την πόρτα του σπιτιού, το ένα πλάι στο άλλο, για προφύλαξη από κάθε κακό. Άλλες τα βάζουν μέσα στο σεντούκι για να μη μπαίνουν μέσα εκεί και γεννούν οι "ξουτικές" (θηλυκά ξωτικά) και λερώνουν τα ρούχα του σεντουκιού, κάνοντας πάνω σε αυτά μεγάλες κίτρινες κηλίδες. Οι μελισσουργοί τα κολλούσαν στο πίσω μέρος της κυψέλης.

Τη Μεγάλη Παρασκευή δεν αγγίζουν τους "αρτμούς" (τυρί, αυγά, κρέας κλπ) γιατί θα βρωμίσουν και θα πεταχτούν.

Όσες υποφέρουν από πονοκέφαλο, λούζονται με ζεστό νερό, όπου έχουν βράσει λουλούδια (μύρα) από τον Επιτάφιο και γίνονται καλά. Πρέπει όμως να μη λουστούν άλλη Παρασκευή, ως τη Μεγάλη Παρασκευή του άλλου χρόνου. Οι άντρες που έχουν πονοκέφαλο γίνονται καλά άμα κόψουν τα μαλλιά τους ανήμερα τη Μεγάλη Παρασκευή . Μέσα στον ίδιο χρόνο όμως δεν πρέπει να ξανακόψουν τα μαλλιά τους Παρασκευή μέρα.

Με το φως της λαμπάδας της Λαμπρής καίνε τον "Μάρτη" ("του μαρτ' στο σαμιακό ιδίωμα), δηλαδή την ασπροκόκκινη κλωστή που έχουν βάλει στο χέρι τις πρώτες μέρες του Μάρτη για να μη τους μαυρίσει ο ήλιος. Μερικές γυναίκες τον καίνε με τη φωτιά του πρώτου αφανού.

Όλη τη νύχτα της Μεγάλης Παρασκευής, όπως και του Μεγάλου Σαββάτου, κρεμούν στα σπίτια φαναράκι αναμμένο.

Ανάσταση και λειτουργία του Πάσχα

Ξεθεωμένος ο κόσμος από τη μεγάλη και αυστηρή νηστεία της Σαρακοστής - και ιδίως της Μεγάλης Βδομάδας - περιμένουν πότε να χτυπήσει ο παπάς την καμπάνα για την Ανάσταση. Δεν προλαβαίνει όμως να σημάνει αυτός. Κάποιοι ανυπόμονοι την χτυπούν πριν από αυτόν. Για να αναστήσει ο παπάς πρέπει να έρθουν στην εκκλησία όλοι οι ενορίτες. Αν κανένας αργεί να έρθει, στέλνουν άνθρωπο να τον ειδοποιήσει. Έτσι, μόνο οι ανήμποροι δεν θα έρθουν.

Μόλις ακουστεί το "Χριστός Ανέστη", χαρά ζωγραφίζεται στο πρόσωπο όλων. Τουφεκιές πολλές με διάφορα αυτοσχέδια όπλα και βαρελότα βροντούν ασταμάτητα, πυροτεχνήματα καίγονται. Τα παιδιά σπάζουν ένα κόκκινο αυγό που έχουν στην τσέπη τους και το τρώνε. 

Όταν τελειώσει το πρώτο μέρος της τελετής, οι πολλοί φεύγουν για τα σπίτια τους να φάνε. Οι υπόλοιποι μπαίνουν μαζί με τον παπά στην εκκλησία και παρακολουθούν τον υπόλοιπο όρθρο και τη λειτουργία ως το τέλος. Θα ακούσουν τον καλό λόγο, δηλαδή την ωραία ευχή και θα σηκώσουν ψηλά την αναμμένη λαμπάδα τους, επιβεβαιώνοντας θριαμβευτικά ότι "Ανέστη Χριστός". Στο τέλος παίρνουν το αντίδωρο από του παπά το χέρι και με αναμμένες τις λαμπάδες γυρίζουν στο σπίτι.

Όταν φτάσουν σπίτι, αν και αργά, στρώνουν τραπέζι τσουγκρίζουν μεταξύ τους αυγά και τρώνε από ένα. Τρώνε έπειτα τα πατσαδάκια (κεφάλι, κοιλιά, ποδαράκια) που τα έχουν ετοιμάσει από το Μεγάλο Σάββατο. Τελευταία τρώνε και από λίγο χλωρό τυρί ή μυζήθρα και κοιμούνται όλοι, εκτός της νοικοκυράς, που θα ετοιμάσει την πλάτη του κατσικιού (θα τη γεμίσει με ρύζι) και θα την πάει σε σπιτικό φούρνο να τη φουρνίσει. Στον ίδιο φούρνο βάζουν τα κατσίκια τους κι άλλες γειτόνισσες. Ανάβουν το φούρνο κι όταν γίνει, βάζουν μέσα τους ταβάδες και τον σφραγίζουν με λάσπη. Ύστερα πάνε να ησυχάσουν λίγο κι αυτές, γιατί στις έντεκα θα χτυπήσει ξανά η εκκλησία για τη δεύτερη Ανάσταση (τον εσπερινό της Αγάπης).