Τα συνταγματικά κείμενα της Ηγεμονίας της Σάμου σε έκδοση της Βουλής

Το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία εξέδωσε πρόσφατα, με την επιστημονική επιμέλεια της Σοφίας Ν. Λαΐου, συνταγματικά κείμενα της Ηγεμονίας Σάμου.

Η ιστορία της Σάμου και ιδιαίτερα αυτή που αφορά τα νεότερα χρόνια (από τον εποικισμό του 16ου αιώνα ως την ένωση της Σάμου με την Ελλάδα) έχει απασχολήσει τα τελευταία χρόνια την επιστημονική κοινότητα των ιστορικών, οι οποίοι ανέδειξαν ποικιλοτρόπως τις νέες πηγές που έφερε στο φως η αρχειακή έρευνα. Η δραστηριότητα αυτή αποτυπώθηκε σε πολλά συνέδρια, ημερίδες, συμπόσια, που έγιναν στη Σάμο και σε άλλα μέρη της Ελλάδας, και σε εργασίες που έχουν δημοσιευθεί είτε σε συλλογικές εκδόσεις, είτε ως μονογραφίες είτε με αρθρογραφία στον Τύπο.

 

Η τελευταία έκδοση του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων με τίτλο Συνταγματικά κείμενα της Ηγεμονίας Σάμου αποτελεί το επιστέγασμα των προσπαθειών να αναδειχθούν τα πολιτειακά κείμενα με τα οποία καθορίστηκε η φυσιογνωμία και η εξέλιξη της Σαμιακής Ηγεμονίας. Όπως γράφει ο Χ. Λάνδρος «Η Σάμος του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ού, πιο συγκεκριμένα από το 1834 έως το 1912, αποτελεί μιαν ιδιαίτερη περίπτωση αυτόνομου κρατικού μορφώματος, που λειτούργησε στο πλαίσιο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Η οργάνωση και η εξέλιξη αυτού του μορφώματος με τον τίτλο Ηγεμονία της Σάμου, εκτός από την εμπειρία που είχε αποκτηθεί από τις προηγηθείσες μορφές αυτοδιοίκησης, στηρίχθηκε στις αποφάσεις διεθνών πρωτοκόλλων, σε εκδοθέντα φιρμάνια της Υψηλής Πύλης και σε επεξηγηματικά κείμενα των τοπικών συνελεύσεων αντιπροσώπων των κοινοτήτων της Σάμου, τα οποία ρύθμισαν τον τρόπο διοίκησης του νησιού. Υπ’ αυτήν την έννοια θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως «συνταγματικά» κείμενα της Σαμιακής Ηγεμονίας. Υπό τον όρο αυτό εννοούμε το σύνολο των κανονιστικών διατάξεων οι οποίες δημοσιεύτηκαν σε έντυπη ή χειρόγραφη μορφή και προσδιόρισαν τον τρόπο λειτουργίας του αυτόνομου καθεστώτος της Σάμου από την αρχή μέχρι το τέλος της Ηγεμονίας. Τέτοια κείμενα ήταν οι Οργανικοί Χάρτες, οι κανονισμοί των βασικών διοικητικών θεσμών της γενικής συνέλευσης των πληρεξουσίων και της Βουλής, οι εκλογικοί νόμοι, ο Αστικός Κώδικας της Σάμου και άλλα (σ. 99).

Η εξαιρετική έκδοση και από άποψη περιεχομένου αλλά και υψηλής αισθητικής υπό την επιστημονική επιμέλεια της επίκουρης καθηγήτριας Ιστορίας του Ιονίου Πανεπιστημίου κ. Σοφίας Λαΐου, με καταγωγή από τη Σάμο, προλογίζεται από τον πρόεδρο της Βουλής κ. Ε. Μεϊμαράκη. Η εισαγωγή του κ. Ι. Αλεξανδρόπουλου, ομότιμου καθηγητή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης μας προϊδεάζει για τα περιεχόμενα του τόμου. Αποτελεί τη δεύτερη κατά σειρά έκδοση του Ιδρύματος της Βουλής με αντίστοιχο θέμα. Η πρώτη ήταν τα Συνταγματικά κείμενα των Ιονίων Νήσων, που εκδόθηκαν το 2008.

Η παρούσα έκδοση χωρίζεται σε δύο μέρη. Το πρώτο μέρος περιλαμβάνει άρθρα τα οποία συνοδεύουν τα συνταγματικά κείμενα, στα οποία ανιχνεύονται ζητήματα της σαμιακής ιστορίας, από την εποχή των πρώτων προνομίων του 16ου αιώνα στην Επανάσταση του ’21, την Ηγεμονική περίοδο κυρίως, μέχρι και την ένωση της Σάμου με την Ελλάδα. 

Αναλύονται ζητήματα όπως η παραχώρηση και το είδος των προνομίων του 16ου αι., η οργάνωση του αγώνα στα χρόνια της Επανάστασης με τον Στρατοπολιτικό διοργανισμό του Λ. Λυκούργου, η προσπάθεια της Σαμιακής Πολιτείας το 1830-1834 να ενταχθεί στο ελληνικό κράτος, ο χαρακτήρας του ηγεμονικού καθεστώτος όπως καθορίστηκε από τα συνταγματικά του κείμενα, η ανάλυση των θεσμών του (Γενική Συνέλευση πληρεξουσίων, Βουλή, εκλογές κτλ) και άλλα. 

Παράλληλα αναδεικνύονται οι κεντρικές επιλογές του Οθωμανικού κράτους κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα κυρίως, που καθόρισαν τη φυσιογνωμία του ηγεμονικού καθεστώτος που πάσχιζε να ισορροπήσει –καθώς γράφει ο κ. Αλεξανδρόπουλος (σ. 16) - μεταξύ της κατά το δυνατόν διευρυμένης αυτονομίας και των παρεμβάσεων των γραφειοκρατικών μηχανισμών της Υψηλής Πύλης.

 Ειδικότερα τα άρθρα του 1ου μέρους είναι τα εξής:

1.  Σοφία Λαΐου 

Η προφορική παράδοση ως όπλο διαπραγμάτευσης. Το ζήτημα των προνομίων της Σάμου, 1830-1834

2. Σαράντης Ορφανουδάκης, αναπληρωτής καθηγητής Α.Π.Θ.

Τα συνταγματικά κείμενα της Σάμου

3. Χρίστος Λάνδρος, φιλόλογος, τ. προϊστάμενος Γ.Α.Κ Σάμου

Ηγεμονία Σάμου 1834-1912. Οργάνωση και εξέλιξη

4. Μαρίνος Σαρρηγιάννης, Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών, Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας

Η πολιτειακή ορολογία στα οθωμανικά έγγραφα της Ηγεμονίας Σάμου

Το πρώτο μέρος συμπληρώνεται από βιβλιογραφία και εικόνες.

Το δεύτερο μέρος του τόμου αποτελείται από την έκδοση του ελληνικού και οθωμανικού αρχειακού υλικού στο οποίο βασίζονται οι ανωτέρω έρευνες ως εξής:

1. Μεταγραφές συνταγματικών κειμένων και άλλων κανονιστικών διατάξεων της Ηγεμονίας Σάμου στην ελληνική γλώσσα από τον Χ. Λάνδρο που προέρχονται από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους Νομού Σάμου.

2. Μεταφράσεις και μεταγραφές οθωμανικών πολιτειακών κειμένων της Ηγεμονίας από τον κ. Μαρίνο Σαρρηγιάννη. "Τα 16 έγγραφα" -γράφει- "που δημοσιεύονται στην παρούσα έκδοση επιλέχθηκαν, είτε γιατί αποτελούν καθαυτό «συνταγματικά» κείμενα, είτε γιατί δείχνουν την επίσημη κατάληξη διαβουλεύσεων ή τη διαδικασία και τα περιθώρια διαπραγμάτευσης μεταξύ του νησιού και της Κωνσταντινούπολης. Η μελέτη του λεξιλογίου τέτοιων πολιτειακών κειμένων μπορεί να δώσει πολύτιμες πληροφορίες, καθώς φωτίζει τους ιδεολογικούς μετασχηματισμούς και τις μεταβολές της πολιτικής ιδεολογίας της εποχής, όπως αυτές αντικατοπτρίζονται στην αντίστοιχη ορολογία. (σ. 187-188)".

Ο τόμος κλείνει με ευρετήριο κυρίων ονομάτων προσώπων.

Σύμφωνα με την κ. Αγγέλα Χατζημιχάλη,  Προϊσταμένης των Γ.Α.Κ Αρχείων Νομού Σάμου, "η έκδοση αποτελεί κόσμημα για την ελληνική βιβλιογραφία καθώς για πρώτη φορά δημοσιεύονται συγκεντρωτικά τα κείμενα που διαφωτίζουν την εξέλιξη και τη λειτουργία των πολιτειακών θεσμών της Σαμιακής Ηγεμονίας και την πολιτική του επικυρίαρχου Οθωμανικού κράτους. Η νεότερη σαμιακή ιστορία αναδεικνύει μια πολύ ενδιαφέρουσα πτυχή της ελληνικής ιστορίας στη γενικότερη ταραγμένη εποχή του 19ου αι.".